"Mua thấp, bán cao" là mục tiêu đầu tư cơ bản mà nhiều nhà đầu tư đề ra. Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu này không phải là điều dễ dàng. Họ phải hiểu được những bẫy tâm lý trên thị trường. Trước khi các nhà đầu tư có thể đạt được thành công, họ phải học cách kiểm soát cảm xúc và tâm lý của chính mình. Nếu không, thì kẻ thù tồi tệ nhất của họ lại là chính bản thân mình.

Để giúp các nhà đầu tư vượt qua các bẫy tâm lý, các học giả đã nghiên cứu tâm lý nhà đầu tư trong nhiều thập kỷ. Từ đó, nguyên tắc tài chính hành vi đã xác định được một số bẫy giao dịch tâm lý khiến các nhà đầu tư không thể kiếm được lợi nhuận. Dưới đây là năm cái bẫy tâm lý lớn nhất đối với các nhà đầu tư và cách vượt qua chúng.

Bẫy tâm lý trong đầu tư

Bẫy tâm lý số 1: Sự quen thuộc/Lòng yêu nước

“Tôi biết ngành này,” hoặc “Tôi biết công ty này, tôi không cần phải nghiên cứu thêm.” Đây là ngụy biện cốt lõi đằng sau sự thiên vị này. Về cơ bản, cái bẫy này cho thấy rằng nếu ta càng cảm thấy mình quen thuộc với một điều gì thì chúng ta càng cảm thấy không cần nghiên cứu thêm gì về nó.

Tuy nhiên, điều này có thể dẫn đến những hạt giống của sự thiếu kiến thức và sự thiếu hiểu biết. Việc chấp nhận ngay lập tức một quan điểm mà không có bất kỳ nỗ lực nghiên cứu nào có thể làm giảm khả năng của chúng ta để đưa ra quyết định chính xác và đúng đắn. Đôi khi, chúng ta cần phải tìm hiểu thêm về một chủ đề trước khi đưa ra quyết định hoặc đưa ra nhận xét về nó.

Bẫy tâm lý số 1: Sự quen thuộc/Lòng yêu nước

Một trong những cạm bẫy tâm lý mà nhà đầu tư thường gặp phải là "lòng yêu nước". Điều khiến nhà đầu tư chỉ mua cổ phiếu của các công ty trong quốc gia của họ.

Điều này có thể dẫn đến việc quá tập trung cổ phiếu ở một quốc gia, giảm sự đa dạng phân bổ địa lý. Nếu đầu tư của bạn chỉ tập trung vào một quốc gia, bạn sẽ dễ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố có liên quan đến quốc gia đó, như sự bất ổn chính trị hoặc các thay đổi về chính sách tài chính.

Để vượt qua sự thiên vị này, trước tiên bạn phải nhận thức được nó. Sau đó, bạn cần thừa nhận rằng bạn luôn cần thực hiện nghiên cứu, bổ sung hiểu biết trong ngành của bản thân (vì bạn thực sự không biết tất cả!). Hãy tập thói quen xây dựng luận điểm đầu tư của bạn dựa trên các báo cáo và phân tích bên ngoài và xem liệu bạn có còn quá quen thuộc như trước đây hay không.

Hãy luôn duy trì một tinh thần tò mò và sẵn sàng khám phá những điều mới mẻ. Hãy dành thời gian để nghiên cứu và tìm hiểu về những chủ đề quan trọng, đặc biệt là những thứ mà chúng ta đã cho rằng mình đã biết đủ. Bằng cách này, chúng ta có thể đạt được sự hiểu biết sâu sắc và tăng cường khả năng đưa ra quyết định đúng đắn và thông minh hơn.

Bẫy tâm lý số 2: Bẫy chi phí chìm

Bạn càng đầu tư nhiều vào một dự án, bạn càng cảm thấy có nghĩa vụ phải cam kết với khoản đầu tư đó. Điều này có thể khiến cho bạn cảm thấy rằng bạn đã đưa ra một quyết định đúng đắn và bảo vệ nó bằng mọi giá. Trong lý thuyết kinh tế, đây được gọi là chi phí chìm – một khoản đầu tư mà bạn không thể hoàn tác. Tuy nhiên, đôi khi việc cam kết quá sớm và quá nhiều có thể gây tổn hại cho bạn trong lĩnh vực đầu tư.

Nhà tâm lý học xã hội Robert Cialdini đã chỉ ra rằng con người có mong muốn mạnh mẽ để giữ cam kết đối với hành vi hay quyết định trong quá khứ của họ. Điều này có thể giúp họ duy trì những hành động tốt trong cuộc sống. Tuy nhiên, trong lĩnh vực đầu tư, đây có thể gây ra những hậu quả không mong muốn nếu bạn không quyết định thoát khỏi những lựa chọn sai lầm càng sớm càng tốt. Bạn có thể bị mất tiền đầu tư nếu không có sự cân nhắc kỹ lưỡng về công ty hoặc mã cổ phiếu trước khi đầu tư.

Bẫy tâm lý số 2: Bẫy chi phí chìm

Điều quan trọng là, một khi bạn nhận ra rằng mình đã đầu tư sai, bạn nên sửa chữa càng sớm càng tốt. Đừng để lại những sai lầm của bạn khi chúng vẫn còn có thể ảnh hưởng tiêu cực tới tài khoản đầu tư của bạn. Thay vào đó, hãy học hỏi từ những sai lầm và kinh nghiệm của mình và sử dụng chúng để đưa ra những quyết định đầu tư tốt hơn trong tương lai. Bạn có thể tìm hiểu thêm về các phương pháp đầu tư khác nhau và tìm ra cách để tối ưu hóa việc quản lý tài sản của mình. Bằng cách thường xuyên cập nhật kiến thức của mình về đầu tư, bạn có thể tránh được những sai lầm và đưa ra những quyết định tốt hơn cho tương lai của mình.

Bẫy tâm lý số 3: Bẫy xác nhận

Cái bẫy tâm lý mà chúng ta đang đề cập đến ở đây mô tả xu hướng của con người chỉ tìm kiếm thông tin xác nhận những gì họ đã tin. Tuy nhiên, họ thường bỏ qua những thông tin khác mà có thể mâu thuẫn với quan điểm của mình. Ví dụ, nếu bạn đã tin rằng cổ phiếu của Tesla vẫn đang bị định giá thấp, bạn sẽ có xu hướng chỉ tập trung vào các tiêu đề, báo cáo và phân tích mà có thể hỗ trợ cho quan điểm của mình.

Tuy nhiên, cạm bẫy xác nhận thường được tạo ra từ sự mù quáng và thiếu hiểu biết. Bạn có thể bỏ qua những phân tích và đánh giá của các chuyên gia khác có ý kiến trái chiều với bạn về luận điểm của mình đối với cổ phiếu Tesla.

Bẫy tâm lý số 3: Bẫy xác nhận

Làm thế nào để bạn vượt qua cái bẫy? Để trả lời câu hỏi này, hãy bắt đầu bằng cách nghiên cứu kỹ càng về thành kiến mà bạn đang mắc phải. Nhận thức và thừa nhận rằng sự suy nghĩ đó có thể đã ảnh hưởng đến quan điểm đầu tư của bạn và tìm kiếm thông tin thách thức nó. Có nhiều cách để làm điều này, ví dụ như đọc sách, tham gia các diễn đàn trên mạng hay trò chuyện với những người có hiểu biết về lĩnh vực đầu tư của bạn.

Sau khi thu thập đủ thông tin, hãy đưa ra một danh sách những ưu và nhược điểm của quan điểm đầu tư của bạn. Tìm hiểu thật kỹ và cân nhắc các lập luận thu thập được. Hãy tự hỏi, với thông tin mới này, bạn có đưa ra quyết định đầu tư khác ngay bây giờ không? Nếu câu trả lời là có, hãy xem xét các lựa chọn đầu tư khác mà có thể phù hợp hơn. Điều này giúp bạn đưa ra quyết định đầu tư thông minh hơn và giảm thiểu rủi ro đầu tư. Nhớ rằng, “Suy nghĩ từ số không” là một phương pháp tâm lý học giúp bạn đưa ra các quyết định khó khăn một cách khách quan và hợp lý hơn.

Bẫy tâm lý số 4: Xu hướng ngoại suy

Thuật ngữ ngoại suy là phương pháp dự đoán xu hướng trong tương lai dựa trên các xu hướng hiện tại trong dữ liệu đã biết. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, hiệu suất trong quá khứ không phải là chỉ báo cho hiệu suất trong tương lai. Trong nhiều trường hợp, con người tin rằng xu hướng hiện tại sẽ tiếp tục trong tương lai, nhưng điều này không hoàn toàn đúng vì thị trường luôn biến động và có nhiều yếu tố ảnh hưởng.

Tâm lý bán đỉnh là một trong những bẫy tâm lý thường gặp trong việc đầu tư. Đó là khi nhà đầu tư mua vào một tài sản ở mức giá quá cao, chỉ vài ngày trước khi thị trường điều chỉnh hoặc giảm giá. Điều này đặc biệt nguy hiểm trong trường hợp các giai đoạn thị trường tăng giá, còn được gọi là thời kỳ hưng phấn.

Trường hợp điển hình: Các nhà đầu tư đã mua cổ phiếu quanh vùng đỉnh của bong bóng Dotcom vào năm 1999 cần phải đợi 11 năm (đến năm 2010) để thu hồi khoản lỗ của họ. Đó là một cái giá quá đắt, thậm chí còn hơn khi bạn hiểu và tính thêm cả khái niệm chi phí cơ hội (hay còn gọi là ‘tiền thời cơ’).

Bẫy tâm lý số 4: Xu hướng ngoại suy

Để tránh rơi vào cái bẫy này, bạn có thể thực hiện một số bước kiểm tra như sau. Đầu tiên, hãy kiểm tra các số liệu định giá như tỷ lệ giá trên thu nhập, dòng tiền tự do hoặc tỷ lệ giá trên sổ sách nếu bạn đang đầu tư vào cổ phiếu. Nếu con số này quá cao so với các mức định giá trung bình của thị trường, bạn có thể muốn suy nghĩ lại về quyết định đầu tư của mình.

Ngoài ra, bạn cũng nên xem kỹ biểu đồ giá của tài sản mà bạn đang quan tâm. Nếu giá đã tăng trong nhiều tuần hoặc nhiều tháng, thị trường có thể đã quá nóng và buộc phải điều chỉnh. Tuy nhiên, nếu giá đang ở mức thấp hơn nhiều so với mức cao nhất mọi thời đại trước đó, tài sản thực sự có thể bị định giá thấp và xu hướng đảo ngược có thể sắp xảy ra. Vì vậy, hãy cẩn trọng và cân nhắc kỹ trước khi đưa ra quyết định đầu tư.

Bẫy tâm lý số 5: Ác cảm mất mát

Các nghiên cứu tâm lý liên quan đến tác động của mất mát trên con người đã chỉ ra rằng, trải nghiệm khi mất đi một thứ gì đó gây ra cảm giác đau đớn và để lại nhiều phản ứng trong não bộ hơn so với trải nghiệm niềm vui. Từ những kết quả này, chúng ta có thể rút ra kết luận rằng một nhà đầu tư sẽ dễ dàng bỏ nhiều thời gian và nỗ lực hơn vào việc tránh mất đi một khoản tiền nhỏ hơn là để làm ra một khoản tiền tương đương.

Có thể nói rằng, bẫy tâm lý này đóng một vai trò quan trọng trong việc giải thích lý do tại sao một số nhà đầu tư lại quyết định bán tháo tất cả các tài sản của mình một cách hoảng loạn khi thị trường chứng khoán sụt giảm đột ngột, thay vì chờ đợi tới thời điểm giá trị của chúng phục hồi (mặc dù thời gian này có thể kéo dài vài tháng hoặc đôi khi vài năm). Điều quan trọng là phải nhớ rằng, chỉ khi bạn quyết định bán tài sản của mình, thì bạn mới chính thức chịu một khoản lỗ. Nếu không, đó chỉ là khoản lỗ chưa được tài trợ!

Bẫy tâm lý số 5: Ác cảm mất mát

Bạn vượt qua cái bẫy ngại thua lỗ bằng cách nhận ra rằng trong dài hạn, thị trường luôn có xu hướng đi lên. Điều này có nghĩa là, bạn không nên quá lo lắng khi thị trường giảm mạnh trong một ngày hoặc một vài ngày. Thực tế, việc bán khi tâm lý hoảng loạn là điều tồi tệ nhất bạn có thể làm vì bạn vào lệnh tại thời điểm tệ nhất có thể. Vì vậy, nếu bạn đang ở trong tình trạng này, hãy yên tâm rằng thị trường sẽ phục hồi trong tương lai.

Để giữ được tinh thần bình tĩnh, bạn nên lùi lại một bước và tránh cho cảm xúc chi phối quyết định của mình. Hãy xem xét các khoản đầu tư của bạn một cách khách quan và cố gắng đánh giá xem đó là tạm thời hay dài hạn. Nếu bạn tin rằng tài sản đó có tiềm năng phát triển trong dài hạn, hãy giữ chúng. Và đừng quên câu nói của huyền thoại đầu tư Warren Buffett: “Thị trường tài chính là một công cụ di chuyển đồng tiền từ ví của người thiếu kiên nhẫn sang ví của người có kiên nhẫn.” Vì vậy, hãy kiên nhẫn và đừng quá lo lắng về việc giữ chặt danh mục đầu tư của bạn.

Tổng kết 5 bẫy tâm lý trong đầu tư:

Thành công trong đầu tư không chỉ đến từ việc biết lựa chọn đúng khoản đầu tư, mà còn đến từ việc làm chủ tâm lý của bản thân. Các nhà đầu tư cần phải tự ý thức và học cách vượt qua 5 cạm bẫy tâm lý trên để không tự hủy hoại thành công của chính mình.

5 bẫy tâm lý trong đầu tư:

• Vượt qua thành kiến quen thuộc và “lòng yêu nước” bằng cách luôn để bản thân đối diện với những quan điểm đối lập và luôn đầu tư trong việc nghiên cứu và thẩm định kỹ lưỡng trong khâu chuẩn bị.
• Vượt qua bẫy chi phí chìm bằng cách áp dụng “suy nghĩ từ số không”, tự hỏi bản thân rằng mình nên nắm giữ hay kết thúc các khoản đầu tư đã đặt.
• Vượt qua bẫy xác nhận bằng cách chủ động tìm và nghiên cứu những thông tin đối nghịch với quan điểm đầu tư hiện tại của bạn.
• Vượt qua bẫy ngoại suy bằng cách ý thức sự khác biệt giữa kết quả trong quá khứ & kết quả trong tương lai và qua đánh giá mức giá trong hiện tại so với các mức cao nhất trước đó.
• Vượt qua ác cảm mất mát bằng cách nhận ra rằng bán tháo là động thái không bao giờ nên xảy ra. Khi gặp rắc rối hãy lùi lại một bước, trở lại với một tâm trí tươi mới và đánh giá lại từng khoản đầu tư của bạn.

Trường Sơn - Digi Invest